Копиий рэзбоюлуй дин сатул Карагаш

Копиий рэзбоюлуй дин сатул Карагаш — пе тоць ый унеште ун сингур лукру — аминтириле гроазниче деспре окупация фасчистэ а сатулуй натал, каре а дурат де ла 7 аугуст 1941 пынэ ла 12 априлие 1944. Дуреря, суферинцеле, грозэвия, фоаметя ши фригул — тоате ле-ау рэмас ын мемория копилэряскэ. Зечь де еписоаде, деталий, девените моменте де историе але ачелуй страшник, сынӂерос тимп ал окупацией.

С-ау скурс 80 де ань, дар ши астэзь локуитоаря сатулуй Карагаш Парасковия Ивановна Коваленко ну уйтэ грозэвииле де атунч, деши авя доар шасе ань: «Ын 1942 ам мерс ла шкоала ромынэ, ам суферит мулт дин кауза атитудиний урыте фацэ де ной. Ынвэцэтоаря Ана Акимовна Урсу бэтя копиий, ый трэӂя де урекь, ый пуня ын ӂенункь пе грэунце, алць ынвэцэторь ый трэӂяу пе копий де пэр, ый бэтяу ку ригла пе палме, ый пуняу ын ӂенункь пе грэунце де порумб. Яр пе ун бэецел де 9 ань ку фамилия Пишченко л-а бэтут ынвэцэторул аша де таре, ынкыт ел 8 лунь ну с-а путут ридика дин пат. Фасчиштий ышь бэтяу жок де фемеиле дин сатул ностру. Ле импуняу сэ факэ «броаска», адикэ сэ се ашезе ын позиция броаштей. Апой нумэрау кыте 5-6 пашь ши ле пуняу сэ сарэ ка броаштеле, аменинцынду-ле кэ ле вор луа копиий. Яр ей привяу ши рыдяу. Ромыний ый бэтяу пе тоць фэрэ де милэ. Май алес пе копий. Де ла реӂимул окупационал мь-ау рэмас пе корп пентру тоатэ вяца урме греле. Ера ын 1943. Ной ку сора не афлам пе куптор. Ын куер ера кэмаша татэлуй, алэтурь — чентура ку о катарамэ де метал. Ау интрат дой фасчишть. Унул а луат кэмаша. Алтул — куряуа. Еу ам сэрит де пе куптор, ам ынхэцат кэмаша, ам стрынс-о ла пьепт ши ам спус: «Е а татей». Ромынул а ынчепут а мэ лови ку катарама курелей пе спате. Ши пынэ ын презент мэ доаре ачест лок. А рэмас о чикатриче».

Дин аминтириле Дарией Аполинаровна Кицкан: «Цин бине минте ынчепутул рэзбоюлуй. Авям 14 ань. Тата ши сора май маре ау плекат пе фронт. Ау ынчепут бомбардаментеле. Доуэ сурорь де-але меле пэштяу вака, ын еле а нимерит ун обуз. Амбеле ау мурит пе лок. Немций ау трекут прин сат фэрэ а се рецине, ау рэмас доар трупеле ромыне. Полициштий ерау фоарте рэй. Мынау оамений ла мункэ дин зорь ши пынэ сяра. Пентру чя май микэ неаскултаре бэтяу ку бичул, ну круцау нич копиий. Каса ноастрэ ау окупат-о, яр пе ной, буника, бунелул, мама ши ной, копиий, не-ау алунгат ын хамбар. Ел ера дин лемн, прин крэпэтурь суфла вынтул. Тоць дормяу ын беце де порумб ши пае. Ын каса ноастрэ ерау доуэ одэй: ын уна ромыний циняу каий, яр ын алта трэяу ей. Кынд авяу диспозицие бунэ, ын тимпул месей, не импуняу сэ дансэм, дакэ ну ле плэчя, не бэтяу ку бичул».

Мария Семионовна Кожухарь авя 9 ань, кынд немций ау интрат ын сат: «Не темям ши не стрэдуям сэ ну ле нимерим ын фаца окилор. Трэям греу. Каса ноастрэ ера веке, деачея ну ау пус окюл пе еа, дар тоате виетэциле ле-ау луат. Ерам слеиць де фоаме, стрынӂям ын кымп картофь ынгецаць, фьербям супэ дин лободэ. Ерам ымбрэкаць ын здренце. Умблам дескулць пынэ кынд дэдя фригул».

Степан Дементиевич Мацарин, анул наштерий 1933: «Ын 1942 пэринций м-ау дат ла шкоала ромынэ. Ординя ера стриктэ, не педепсяу. Цин бине минте, кум пе трей бэець дин класа ноастрэ — Вася Кожухарь, Данила Курлат, Ваня Бокован, пентру о фаптэ «ря» й-ау педепсит, пунынду-й ын ӂенункь, ку мыниле ридикате ши мулт тимп ау стат аша. Ый дуряу фоарте таре мыниле. Одатэ Вася с-а ындыржит ла ынвэцэторул Валериан Михайлович Епурь. Ел л-а ыншфэкат пе бэят де субсиорь ши дин тоатэ путеря л-а ловит ку ӂенункий де подя. Еу лукрам чобан. Ынтр-о зи а анулуй 1943, диминяца девреме, мынам вителе ла пэшуне, пе алэтурь тречя примарул сатулуй Иван Каска ынтр-о кэруцэ. Ам флутурат ку о крянгэ ши калул примарулуй с-а сперият. Ел с-а ынфурият ши м-а ловит ку бичул. А фост фоарте дурерос. Мулт тимп рэниле ну се тэмэдуяу. Аштептам фоарте мулт елибераря».

«Цин минте, кум ку 2-3 зиле пынэ ла елибераря сатулуй, окупанций ромынь ау ынчепут ын припэ а пэрэси сатул ши а фуӂи ын дирекция Тирасполулуй. Кэрау ку кареле тот че фурасерэ де ла популацие: обьекте де фьер, ланцурь, лопець, чокане, инвентар агрикол, — ышь аминтеште Парасковия Ивановна Коваленко. — Ной, копиий, ам порнит сэ паштем вителе ын кымп спре Суклея, ла ун момент дат дин дял с-ау апропият трей кэлэрець ынармаць — черчеташь советичь. Ей с-ау интересат, дакэ сынт ын сат немць, ной ку букурие ам рэспунс кэ ей ау фуӂит ерь. Аша с-а сфыршит окупация сатулуй ностру натал Карагаш».

Евениментеле дин 12 априлие 1944 ле-ау меморизат бине тоць локуиторий сатулуй Карагаш — де ла мик ла маре. Ын ачя зи рэкороасэ ку соаре тоць копиий дин Карагаш ау алергат афарэ, салутынд солдаций Арматей Роший. Елибераря а девенит чя май вие аминтире копилэряскэ а Марией Семионовна Кожухарь. «Осташий советичь интрау ын сат: тырыяу ку ей тунурь ши митралиере. Ной ку лакримь ын окь алергам спре солдаць. Цин минте, кум ун нене м-а сервит ку о букэцикэ де захэр. Ачастэ аминтире пентру мулт тимп мь-а рэмас ын меморие. Пе тимп де рэзбой дежа уйтасем, кыт де густос есте. Дупэ сат, пе рыу, тречя линия фронтулуй. Ынкэ урма сэ фие форцат Ниструл, ам фост евакуаць ын зона де степэ. Дар ну не май путям гынди ла нимик алтчева, декыт ла сфыршитул кыт май рапид ал рэзбоюлуй…»

Елена Рычкова, шефа музеулуй де историе дин с. Карагаш

Фото: stupeni-eao.ru